شناخت و پیشگیری بیماری دیابت- واحد بیماریهای مرکز بهداشت پاوه( به مناسبت 23 آبان روز جهانی دیابت )
تاریخچه دیابت در جهان :
- دیابت در قرن بیست مورد توجه قرار گرفت .
- در پاپیروسی از 1552 سال پیش از میلاد مسیح پزشک مصری از بیماری راز آلودی نوشت که با ادرار فراوان همراه است .
- اریتبوس پزشک یونانی در سالهای 30 تا 90 قبل از میلاد مسیح می زیسته است پر ادراری و تشنگی را برای این بیماری عنوان کرده بود و نام دیابت را همین پزشک یونانی برای بیماری انتخاب کرد که در زبان یونانی دیابت به معنای گذر کردن یا جریان پیدا کردن است .
- جالینوس پزشک سرشناس یونانی بر این باور بود که این بیماری بر اثر اختلال کارکرد کلیه ها پدید می آید .
- در آخر قرن 20 این بیماری بدرستی شناخته شد و در سال 1991 توسط فدراسیون بین المللی دیابت و سازمان جهانی بهداشت 14 نوامبر برابر با 23 آبان را به عنوان روز جهانی دیابت به جهانیان معرفی کردند .
- مجمع عمومی سازمان ملل در 20 دسامبر 2006 قطعنامه بر جسته و منحصر به فرد مبنی بر مزمن و ناتوان کننده دیابت تصویب کرد
- در این روز و تمام روزهای سال اطلاع رسانی و آموزش به آحاد جامعه در جهت شناخت و پیشگیری بیماری ، آموزش اصلاح شیوه زندگی و تغذیه آموزش چگونگی کنار آمدن با بیماری و درمان بیماری و کنترل و پیشگیری عوارض ناتوان کننده بیماری از اهمیت بسزائی برخوردار می باشد .
- در مجموع امروزه توجه زیادی به مسئله شناخت و پیشگیری دیابت شده است بطوریکه در سراسر کشور واحدهای دیابت در سطح استانها و شهرستانها برای درمان مشاوره تغذیه ، مشاوره پرستاری و مراقبت و پیشگیری از عوارض مستقر می باشند .
آمار و اپیدمیولوژی دیابت در جهان – ایران – شهرستان
- دیابت چهارمین بیماری پیش رو در جهان است که منجر به مرگ می شود .
- 50% ار بیماران دیابتی از بیماری خود بی اطلاع هستند و در برخی از کشورها به 80% می رسد .
- هر 10 ثانیه یک نفر به علت عوارض دیابت در جهان می میرد یعنی هر دقیقه 6 نفر و هر ساعت 360 نفر و هر 24 ساعت 8640 نفر هر ماه 259200 نفر و هر سال 3110400 نفر می میرند .
- هر 10 ثانیه 2 نفر به این بیماری مبتلا می شوند یعنی در سال 6220800 نفر
- هم اکنون 266 میلیون در جهان مبتلا هستند
- تا سال 2025 ( 15 سال دیگر ) 380 میلیون نفر مبتلا خواهند شد .
- در ایران در سال 85 جمعاً 7/7% جمعیت مبتلا به بیماری بودند
- در سال 88 این رقم به 7/8% رسید . ضمناً 5/5میلیون نفر یعنی به ازای هر 5نفر یک نفر ایرانی مبتلا به افزایش قند ودیابت می یباشد
- حدود سه میلیون نفر از دیابتی ها ی ایران در گروه سنی 15 تا 65 هستند .
- سه میلیون نفر به اختلال گلوکز مبتلا میباشند
- در غربالگری اول سال 84 در جمعیت بالای 30 سال روستائی ایران بیش از 200 هزار نفر شناسائی شوند که از بیماری خود اطلاع نداشتند در سال 87 این رقم به 250 هزار رسید و در غربالگری سال 90 ممکن است به 300 هزارنفر برسد .
- در تهران 7 % دیابتی 1013 اختلال گلوکز دارند ( 20 % گرفتار هستند )
- در شهرستان پاوه در جمعیت روستائی 28000 نفر با 9000 نفر بالای 30 سال در طی دو غربالگری مجموعاً 420 نفر شناسائی که این میزان در مقایسه با کشور 2% است .
دیابت : بیماری است که به علت اختلال در متابولیسم کربوهیدراتها ، چربیها و پروتئینها ایجاد می شود و با کمبود ترشح یا کارایی انسولین همراه می باشد. مقدار طبیعی قند خون در افراد سالم بین 70 تا 110 میلی گرم در دسی لیتر و در مبتلایان به دیابت بیش از 126 میلی گرم در دسی لیتر است.
انواع دیابت : 1- دیابت نوع 1 (وابسته به انسولین): این نوع دیابت بیشتر در کودکان و جوانان دیده می شود و درصد کمی(10 – 15 %) از کل بیماران را شامل می شوند.دراین نوع دیابت به علل مختلف غده پانکراس قادر به ترشح انسولین نیست ، به همین دلیل افراد مبتلا باید تحت درمان با انسولین قرار گیرند.
2- دیابت نوع 2 (غیر وابسته به انسولین) : این نوع دیابت بیشتر در افراد بالای 30 سال مشاهده می شود و درصد زیادی (85 – 95%) از کل بیماران را شامل می شود.در درمان این نوع دیابت کاهش وزن ، رژیم غذایی مناسب ، ورزش و تحرک از اهمیت خاصی برخوردار است . چنانچه رعایت موارد فوق موثر نباشد معمولا" داروهای ضد دیابت (از قبیل قرص یا انسولین ) تجویز می شود.
3- دیابت حاملگی: این نوع دیابت ممکن است طی دوران بارداری (بیشتر از ماه پنجم بارداری)ایجاد شده ، و با ختم بارداری خودبه حود بهبود یابد. د راین افراد احتمال ابتلا به دیابت در آینده بیشتر است.
4- انواع اختصاصی دیابت :غالبا" به علت بیماریهای دیگر ایجاد می شود و شیوع آنها بسیار کم است.
علائم دیابت: پرنوشی- پرادراری- پرخوری- کاهش وزن شدید(بخصوص در نوع اول )- تاخیر در بهبودی زخمها – تاری دید. شروع علائم دیابت نوع 1 به طور ناگهانی است در حالیکه در نوع 2 علائم به تدریج ظاهر می شود.
افراد در معرض خطر
تمام زنان و مردان بالای 30 سال که حداقل یکی از مشخصات زیر را داشته باشند در معرض خطر ابتلا به دیابت هستند:
1- افرادیکه اضافه وزن دارند و یا چاق هستند(طبق نوموگرام BMI)
2- افرادیکه پدر، مادر ، خواهرو یا برادر آنها سابقه ابتلا به دیابت دارند.
3- افرادیکه فشار خون ماکزیمم (یا حداکثر) مساوی یا بیشتر از mmHg 140 و فشارخون مینیمم(یا حداقل) مساوی یا بیشتر از mmHg 90 دارند.
4- زنانیکه سابقه 2 بار یا بیشتر سقط خودبخودی (بدون علت مشخص) و یا سابقه مرده زایی و یا سابقه به دنیا آوردن نوزاد با وزن بیش از 4 کیلوگرم دارند.
5- زنانیکه در یکی از بارداریهای قبلی خود سابقه دیابت حاملگی دارند.
6- زنان باردار (در هرگروه سنی)
تذکر: در صورتیکه خانم بارداری دارای هر یک از علائم سابقه خانوادگی دیابت، مرده زایی ، فشارخون بالا، 2 بار سقط خودبخودی بدون دلیل ، زایمان نوزاد با وزن بیش از 4 کیلوگرم و دیابت حاملگی در بارداریهای قبلی باشد در اولین مراجعه بدون توجه به سن حاملگی در معرض خطر محسوب می شود. خانم بارداری که هیچ یک از علائم فوق را نداشته باشد، از ماه پنجم حاملگی (هفته 24 تا 28 بارداری) در معرض خطر است.
عوارض دیابت: 1- عوارض زودرس(حاد): در این موارد قند خون بیمار به شدت پایین آمده یا بالا می رود که در هر دو حالت باید بیمار را بلافاصله به پزشک ارجاع دهید. 2- عوارض دیررس(مزمن): این عوارض بعد از چند سال اتفاق می افتد و شامل : مشکلات چشمی،ناراحتیهای کلیه ، ناراحتیهای قلبی ، بی حسی و گزگز کردن دستها و پاها و نیز دیر بهبود یافتن زخمها- بخصوص در پاها که حتی در صورت عدم مراقبت ممکن است به قطع عضو منجر شود- هستند.این مشکلات در صورت عدم درمان به نابینایی، دیالیز یا پیوند کلیه ، سکته های قلبی و مغزی ، قطع عضو و در نهایت به مرگ منجر می شوند.
کاهش قند خون
علت: کاهش قند خون ممکن است به علت مصرف زیاد انسولین یا قرص های ضد دیابت (کاهش دهنده قند خون) ، کم خوردن یا حذف یک وعده غذا و فالیت زیاد ایجاد می شود.
علائم: احساس ضعف یا گرسنگی ، رنگ پریدگی ، عرق سرد، طپش قلب ، سرگیجه، گیجی ، خواب آلودگی و در نهایت بیهوشی است.
چه باید کرد: در صورت مشاهده این عارضه، چنانچه بیمار بیهوش نشده باشد ، می توانید به او چند حبه قند یا یک ماده شیرین بدهید. اگر بیمار بیهوش بود وی را در وضعی قرار دهید که راه تنفسی او باز باشد. در حالت بیهوشی هیچ ماده غذایی نباید از طریق دهان داده شود و بلافاصله باید او را به پزشک ارجاع دهید.
افزایش شدید قند خون
علت : این عارضه به دلیل پرخوری و یا مصرف ناکافی داروهای پایین آورنده قند خون ایجاد می شود.
علائم: تشنگی زیاد ، ادرار زیاد ، خستگی ، ضعف عضلانی ، درد شکم ، اختلالات بینایی ، تاری دید ، گیجی و منگی و در نهایت بیهوشی است.
چه باید کرد : در صورت بیهوشی راه تنفسی بیمار را باز نگه دارید و بلافاصله بیمار را به پزشک ارجاع دهید.
نکته مهم: در صورتی که نتوان تشخیص داد که بیمار دچار کاهش قند خون یا افزایش قند خون شده است، اقدامهای مربوط به کاهش قند خون انجام گیرد و بلافاصله بیمار را به پزشک ارجاع دهید.
اهمیت کنترل قند خون:کنترل دقیق قند خون بروز عوارض زودرس و دیررس دیابت را کاهش داده و یا بروز عوارض دیررس را به تاخیر می اندازد و در صورتیکه عوارض ایجاد شده باشند از ناتوانی های ناشی از آنها مثل کوری ، قطع عضو ، نارساییهای شدید کلیه ، سکته قلبی و مرگ پیشگیری می کند.
آموزشهای لازم برای افراد مبتلا به دیابت
1- کنترل وزن: از هر 10 نفر مبتلا به دیابت نوع 2 معمولا" 8 نفر آنها چاق هستند و نیاز به کاهش وزن دارند ، بنابراین فرد مبتلا به دیابت باید همیشه وزن خود را در حد طبیعی نگه دارد.برای تعیین وزن استاندارد از نمودار نمایه توده بدنی استفاده شود.
کمتر از 20 = کمبود وزن(لاغر) – 9/24 – 20 = وزن طبیعی – 9/29 – 25 = اضافه وزن – 9/34 – 30 = چاقی متوسط (چاقی درجه یک) – 9/39 – 35 = چاقی شدید – 40 بالا = چاقی خیلی شدید(چاقی درجه سه)
- 2- برنامه غذایی: - تعداد وعده های غذایی را افزایش داده و د رهر وعده مقدار غذا ی مصرفی را کاهش دهند و این مقدار غذای مصرفی باید متناسب با فعالیت بیمار باشد.
- افراد مبتلا به دیابت هرگز نباید یکی از وعده های اصلی غذا ی خود را حذف کنند ، بخصوص بیماران لاغر و بیمارانیکه قرص مصرف می کنند و یا انسولین تزریق می نمایند.
- از میوه های غیر شیرین و سبزیها در وعده های غذایی به مقدار زیاد استفاده کنند.
- مصرف میوه های شیرین مانند انگور ، خربزه ، خرما ، توت و همچنین خشکبار شیرین مانند توت خشک ، کشمش ، قیسی و مانند آنها را در برنامه غذایی خود محدود کنند.
- از حبوبات در برنامه غذایی روزانه بیشتر استفاده کنند و مصرف مرکبات را فراموش نکنند.
- نان سبوس دار مصرف کنند.
- قند و شکر و انواع شیرینی مانند آب نبات ، شکلات شیرینی ، گز ، سوهان و امثال آن را مصرف نکنند.
- از مواد نشاسته ای مانند برنج ، نان ، سیب زمینی ، گندم ، جو و ماکارونی به میزانی که موجب افزایش وزن نشود مصرف نمایند.
- مصرف چربی را کاهش دهند و به این منظور از سرخ کردن غذا خودداری و آن را به صورت آب پز و کبابی تهیه کنند. از گوشتهای کم چربی استفاده کنند و قبل از پخت ، چربی گوشت و پوست مرغ را جدا کنند. از شیر و ماست کم چربی استفاده کرده ، برای این کار شیر را جوشانده و پس از سرد شدن چربی آن را جدا کنند. مصرف تخم مرغ را محدود کرده و از گوشتهای احشایی مانند جگر ، مغز ، قلوه و کله پاچه کمتر مصرف کنند.به جا ی خامه ، کره و روغنهای جامد از روغن مایع و زیتون استفاده کنند.
توجه : بعضی از افراد دیابتی می توانند با نظر پزشک معالج خود روزه بگیرند.
2- ورزش و فعالیتهای جسمی: ورزش باعث کارایی بیشتر ، کاهش وزن ، احساس نشاط و تندرستی می شود . افزایش فعالیتهای بدنی در کنترل بیماری قند اهمیت بسیار دارد . ورزش و فعالیتها ی بدنی باید متناسب با شرایط و وضعیت سلامت شخص باشد و به طور منظم و مستمر انجام گیرد. زمان ورزش بهتر است عصر باشد. این بیماران می توانند ورزشهای سبک مثل نرمش و پیاده روی انجام دهند. به هر حال درباره ورزش می توانند با پزشک خود مشورت کنند.
3- مراقبت از پا: مراقبت از پای فرد مبتلا به دیابت بسیار اهمیت دارد . ممکن است 2 عارضه برای آنها پیش آید:
1 - بی حسی و کرختی پا 2 - عفونت و دیر بهبود یافتن زخم و جراحت های پا
بنابراین رعایت نکته های ذیل در حفظ بهداشت پای افراد مبتلا به دیابت بسیار مهم است:
- هر روزه پاهای خود را با آب ولرم و صابون بشویند و بین انگشتان خود را با خوله نرم خشک کنند.
- ناخنهای پا را کوتاه نگه دارند و باید ناخن را به طور مستقیم گرفته و کنار ناحن را نگیرند. ناخن نباید از ته گرفته شود و دئر صورتی که دید بیمار مشکل داشته باشد ، شخص دیگری ناخنهایش را بگیرد.
- جوراب خود را روزانه عوض کرده و از جوراب نخی و ضخیم استفاده کند.
- از کفش راحت ، پاشنه کوتاه و پنجه پهن استفاده کنند.
- در خانه از کفش راحتی و دمپایی استفاده کنند و برای جلوگیری از جراحت های احتمالی پا ، با پای برهنه در منزل راه نروند.
- پاهای خود را روزانه از نظر وجود قرمزی ، تورم ، تغییر رنگ ، زخم ، ترک خوردگی و ترشح اطراف ناخن بررسی کنند، و برای این منظور و مشاهده کف پا می توانند از آینه استفاده نمایند.
- از نزدیک کردن پای خود به آتش ، شوفاژ ، و هر وسیله گرمایی دیگر خودداری کنند.